![„Tomasz z Akwinu: przewodnik dla początkujących” Edward Feser [recenzja]](https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjr5NMxgjFvjU7G0ALv0vJZx6daERYtmkVG8BJ2PmIhx-Nh7qCGk5VFT7NSPPPsdhQkpoCXL-cD1Mmv7De191_UKlhh7iO0mIyGnrK80WOZdM5r3QHNrASlR4fybsY3foK_YcdqXCufyiN50NwoB-orggxav_2iEB3scNQBWqQgtaRPlki0cjjkqv1TWRC6/s16000/IMG_0285.jpeg)
marca 07, 2024
„Tomasz z Akwinu: przewodnik dla początkujących” Edward Feser [recenzja]
Edward Feser (ur. 1968) to amerykański doktor filozofii i religioznawstwa, pisarz i wykładowca Pasadena City College w Kalifornii, ateista, który nawrócił się dzięki lekturze dzieł św. Tomasza z Akwinu i Arystotelesa.
Feser nazywany jest przez National Review „jednym z najlepszych współczesnych pisarzy zajmujących się filozofią”.
Jego główne zainteresowania badawcze obejmują filozofię umysłu, filozofię moralną i polityczną oraz filozofię religii. Feser pisze o polityce i kulturze w sposób konserwatywny; o religii natomiast z tradycyjnego rzymskokatolickiego punktu widzenia. Mieszka w Los Angeles z żoną i sześciorgiem dzieci.
Jego książka „Tomasz z Akwinu: Przewodnik dla początkujących”, wydana przez Instytut Dziedzictwa Europejskiego Andegavenum jest bardzo popularną lekturą wśród amerykańskich studentów, jednocześnie stanowi wprowadzenie do filozofii Akwinaty. Autor przedstawia życie i myśli tego niezwykle wpływowego średniowiecznego myśliciela.
Św. Tomasz z Akwinu to jeden z najbardziej wpływowych filozofów i teologów w historii myśli zachodniej. Stworzył on fundamenty współczesnych myśli filozoficznych, słynie ze swoich argumentów, przemawiających za istnieniem Boga. W tym przekonującym i wieloaspektowym wprowadzeniu do twórczości Akwinaty, Edward Feser przekonuje, że nie można w pełni zrozumieć filozofii tegoż wielkiego świętego myśliciela bez jego teologii i odwrotnie. Dzieło to obejmuje przemyślenia św. Tomasza z Akwinu na temat duszy, prawa naturalnego, metafizyki oraz interakcji wiary i rozumu. Jest niezastąpionym źródłem informacji dla studentów, ekspertów i dla zwykłego czytelnika. Nie wiem, czy w istocie nazwałabym tę książkę „przewodnikiem dla początkujących”. Treść dzieła dotyczy bowiem dyskusji na temat aktualnej filozofii analitycznej, a niektóre z tych dysput mogą być dla osoby początkującej dość wymagające (dla mnie były). Niemniej uważam, że to niezwykle ważny a nawet niezbędny przewodnik, gdyż Edward Feser podkreśla w nim kluczowe elementy myśli Św. Tomasza z Akwinu. To Feser staje się niejako naszym przewodnikiem w interpretacji św. Tomasza i z takim przewodnikiem czytelnik nie zginie w meandrach tych często wymagających myśli filozoficznych Akwinaty.
Autor w ciekawy sposób rozwija myśl o rozróżnieniu na istotę oraz istnienie. Dla Boga istota i istnienie są tym samym. Nie ma rodzaju zwanego „Bóg”, do którego można by zastosować kategorię istnienia. Ma to sens na poziomie stworzenia. Wiem czym jest np. „smok”. Niezależnie od tego, czy istnieje, czy nie, mam jasne pojęcie o jego istocie. W przypadku rzeczy istniejących ich istota musi być połączona z ich istnieniem. Nawet anioły będące czystą formą nie są tożsame ze swoim istnieniem. Są istotą związaną z aktem istnienia. Ciekawe rozumowanie, prawda?
Feser pokazuje nam, w jaki sposób możemy odróżnić pojęcie aktu od możności. Bóg jest czystym aktem, bez niezrealizowanych mocy. Im więcej aktów ma istota, tym wyżej znajduje się w łańcuchu rzeczywistości. Bóg jest na górze. Na dole znajduje się materia pierwsza, będąca jedynie niezrealizowaną możnością. Podobnie ruch jest po prostu przejściem od możności do aktu.
Największą krzywdę, jaką kiedykolwiek wyrządzono Tomaszowi, wyrządziły antologie filozofii religii. Tomasz nigdy nie zamierzał czytać swoich 5 dróg bez bezpośredniego kontekstu w Sumie teologicznej oraz szerszego kontekstu jego prac jako całości. Feser pomaga nam uniknąć pułapek związanych z błędną interpretacją Tomasza.
„Akwinata wyartykułował słynną myśl, że nie da się filozoficznie udowodnić, że świat miał początek w czasie i chociaż mimo to wierzył, że tak jest, utrzymywał, iż jest to prawda, która może być poznana tylko za pomocą Bożego objawienia (ST 1.46.2). Konsekwentnie, jego argumenty nie miały za zadanie pokazać, że Bóg powołał świat do istnienia w pewnym momencie w przeszłości (jak głosi Teoria Wielkiego Wybuchu). Przeciwnie, argumentował, że nawet gdyby świat zawsze istniał, Bóg zawsze musiałby istnieć tu i teraz, w przeciwnym razie pewne cechy, które świat przejawia tu i teraz, byłyby niewytłumaczalne”.
Istnieją dwa rodzaje szeregów przyczynowych. Istnieje szereg przyczynowy wypadków. W tym miejscu jedna sekwencja następuje po drugiej. Niektórzy apologeci twierdzą, że każdy skutek ma przyczynę, a ostateczną przyczyną musi być Bóg. To prawda, ale występują tu pewne trudności w szeregu przyczynowym wypadków.
Rozwiązanie Tomasza jest takie, istnieje inny typ szeregu przyczynowego. Jest to szereg przyczynowy sam w sobie. Jeśli ma charakter sekwencyjny, jest hierarchiczny. Każda możność aktualizuje się poprzez akt poprzedzający. Pozwala to Tomaszowi uniknąć zarzutu, że skoro filozofia nie może obalić wieczności wszechświata, to nie potrzebuje Boga jako przyczyny. Tomasz odpowiada, że jest to prawdą w przypadku serii wypadków per se, a nie serii per se. Nawet gdyby wszechświat był wieczny, zawarte w nim moce wymagałyby swoistej aktualizacji: „gdy rozwijał on zagadnienie rozróżnienia na akt i możność, mianowicie fakt, że nic, co jest w możności, albo jest potencjalne, nie może zaktualizować samo siebie, dokładnie dlatego, że pozostaje tylko potencjalne a nie aktualne. Stąd to, co pozostaje samo w sobie już aktualne, może zaktualizować daną potencjalność i dlatego (biorąc pod uwagę, że ruch jest tylko aktualizacją możności) „cokolwiek się porusza, jest poruszane przez coś innego"
Tomasz jest dualistą, ale nie jest kartezjaninem ani platonistą. Feser wyjaśnia, że „dusza” dla Akwinaty oznacza po prostu formę osoby. Dla Platona czy Kartezjusza dusza była dosłownie duchem w maszynie, ze wszystkimi związanymi z tym problemami. Tomasz nie potrzebuje tego ducha:
„Biorąc pod uwagę fakt, że jedynie razem dusza i ciało konstytuują osobę, trwanie duszy po śmierci nie może zostać poczytane jako przetrwanie osoby; kiedy Jan umiera, jego dusza trwa, lecz nie on, przynajmniej nie mówiąc ściśle. Jednak to, co daje przetrwanie duszy, to możliwość ponownego życia osoby. Wymagałoby to powtórnego przyłączenia duszy do materii, która niegdyś była przez tę duszę kształtowana, a więc zmartwychwstania jej ciała – czegoś, co nie może zostać dokonane w naturalny sposób, lecz tylko poprzez boską interwencję (CT 1.154). Ale bez przetrwania przynajmniej duszy po śmierci, nawet boska interwencja nie przyniosłaby ponownego istnienia osoby. To, co czyni zmartwychwstanie ciała osoby zmartwychwstaniem tej osoby, a nie zaledwie stworzeniem duplikatu oryginalnej osoby, to kontynuacja duszy między śmiercią i zmartwychwstaniem” - fenomenalny fragment, prawda?
Prawo naturalne jest dla Tomasza ważne, ale nie najważniejsze. Poświęca mu zaskakująco mało miejsca. Tym, co jest ważniejsze i ma wyższy priorytet, jest Dobro. Prawo naturalne nie ma większego sensu bez uprzedniego zorientowania się na Dobro. Człowiek średniowieczny nie myślał w kategoriach „wartości”, ale w kategoriach Dobra, a Dobro jest już nieodłącznie związane z rzeczywistością.
Zostawię Wam fragment absolutnie fenomenalny, który chciałam gdzieś sobie wypisać, ostatecznie w tym miejscu będzie najbardziej bezpieczny i odpowiednio wyeksponowany:
„Akwinata zidentyfikował trzy zasadnicze kategorie dóbr wewnętrznych w stosunku do naszej natury. Pierwsze jest to, które dzielimy wspólnie ze wszystkimi żywymi organizmami, czyli zachowanie naszego istnienia. Drugie jest to, które pozostaje wspólne szczególnie dla zwierząt, a więc pożycie płciowe i aktywności związane z wychowaniem potomstwa, które w naturalny sposób wypływają z tego pożycia. Trzecie jest to, które jest charakterystyczne dla nas - rozumnych zwierząt, czyli poznanie prawdy o Bogu i życie w społeczeństwie, „wystrzeganie się ignorancji" i,,unikanie obrażania tych, pośród których żyjemy" (ST I-II.94.2). Te dobra są hierarchicznie uporządkowane, co koresponduje z hierarchią żywych bytów (tj. tych z odpowiednio wegetatywną, zmysłową i rozumną duszą). Wyższe dobra zakładają te niższe; przykładowo, człowiek nie potrafi dążyć do prawdy, jeśli nie jest zdolny do utrzymania się w istnieniu. Jednak niższe dobra są podporządkowane tym wyższym, w tym sensie, że istnieją one przez wzgląd na te wyższe. Celem spełnienia wegetatywnych i zmysłowych aspektów naszej natury jest ostatecznie umożliwienie nam spełnienia definiującego nas racjonalnego aspektu naszej natury.
Co szczególnego mogłoby wypełnić tę naturę? Albo, inaczej mówiąc, na czym ostatecznie polega nasze dobro, a więc dobrostan i szczęście? Nie może to być bogactwo, ponieważ ono istnieje tylko ze względu na coś innego, co możemy osiągnąć za jego pomocą (ST I-II.2.1). Nie może to być honor, bo on przypada człowiekowi jedynie jako konsekwencja zrealizowania pewnego dobra, a więc nie może sam w sobie być ostatecznym dobrem (STI-II.2.2). Z podobnych powodów nie może to być ani sława, ani chwała, które i tak często są osiągane za rzeczy, które, w pierwszej kolejności, nie są rzeczywistymi dobrami (ST I–II.2.3). Nie może to też być władza, gdyż ona jest bardziej środkiem, aniżeli celem i może zostać wykorzystana do powodowania raczej zła, a nie autentycznego dobra (ST I-II.2.4). Nie może to być rozkosz, ponieważ przyjemność także jest bardziej skutkiem zrealizowania dobra, aniżeli realizacją samego dobra; tym bardziej dotyczy to cielesnej rozkoszy, bo ciało istnieje ze względu na duszę, która jest niematerialna (ST I–II.2.6). Z tej samej przyczyny, nie może to być żadne cielesne dobro jakiejkolwiek odmiany (STI-II.2.5). Ale też nie może to być dobro duszy, ponieważ dusza jako rzecz stworzona istnieje ze względu na coś innego (tj. ze względu na to, co ją stworzyło) (ST I-II.2.7). Oczywistym jest przeto, że to ostateczne dobro nie może zostać odnalezione w ogóle w jakiejkolwiek stworzonej rzeczy; nasz ostateczny cel może być tylko czymś, „co zaspokaja pożądanie całkowicie, poza czym nic innego nie może być chciane, a więc coś, co jest absolutnie doskonałe (ST I–II.2.8). I,,to może zostać odnalezione”, jak Akwinata skonkludował, nie w jakimkolwiek stworzeniu, lecz w samym Bogu... dlatego, że sam Bóg może usatysfakcjonować wolę człowieka... Bóg sam tworzy ludzkie szczęście" (STI-II.2.8)”. Wspaniała myśl, prawda?
Wniosek z lektury:
Feser stworzył doskonale opracowanie myśli Tomasza. Nie można błędnie zinterpretować Akwinaty z Feserem jako przewodnikiem. Jest to niewątpliwie fenomenalna, fascynująca wręcz książka dla wszystkich, którzy lubią snuć refleksje w ciągach przyczynowo-skutkowych. Zdecydowanie nie jest to lektura do kawy, to lektura do myślenia.
